Bilgi Felsefesi Nedir? Kurucusu, Konuları ve Özellikleri

Daha önce buradaki yazımızda felsefe nedir diye sormuş ve tarih boyunca insanların en büyük uğraşlarından biri olan bu disiplinin temellerinden bahsetmiştik. Bir düşünce sanatı olarak da tanımlanan felsefenin pek çok farklı alt dalı var. Bu alt dallardan bir tanesi ise epistemoloji ya da bildiğimiz adıyla bilgi felsefesi. Bilgi felsefesi adı üstünde bilgi üzerine çalışmalar yapar ve daha da önemlisi bilginin ne olduğu hakkında sorular sorar.

Bilgi felsefesinin bir alt dal olarak kabul edilmesi ve isimlendirilmesi çok uzak bir geçmişte yaşanmadı ancak antik dönem filozoflarına baktığımızda bile aslında her zaman hepsinin belirli bir düzeyde epistemolojik kaygı taşıdıklarını görüyoruz. Neden taşımasınlar, bilgi her şey değil mi? Gelin bu soruları uzun zamandır soran ve üzerine çalışmalar yapan felsefenin alt dalı bilgi felsefesi nedir, hangi soruları sorar, hangi alanlarda sorgulama yapar gibi merak edilen soruları tüm detaylarıyla inceleyelim.

En temel tanımıyla, bilgi felsefesi nedir?

Epistemoloji yani bilgi felsefesi hakkında detaylara geçmeden önce aklınızda bir çerçeve oluşturması için temel bir tanım yapmakta yarar var. Bilgi felsefesi; bilginin doğası, kökeni, kapsamı, gerekçelendirmesi, inanç ile ilişkisi ve benzeri konular hakkında sorular soran, bunları inceleyen ve hakkında çalışmalar yapan felsefenin alt dallarından bir tanesidir.

Epistemolojinin etimolojik kökeni:

Dilimize bilgi felsefesi olarak çevirsek bile epistemoloji genel olarak epistemology şeklinde anılır. Bu kelime elbette Antik Yunan kökenlidir. Eski Yunanca bilgi anlamına gelen episteme ve mantıksal söylem anlamına gelen logia ekinin birleştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Logia kelimesi ise söylem anlamına gelen logos kelimesinden türemiştir.

Epistemology olarak kullanılması ise ilk kez 1847 yılında Alman yazar Jean Paul tarafından yayımlanan bir makalede gerçekleşmiştir. 1854 yılında İskoç filozof James Frederick Ferrier, bu kelimeyi felsefi literatüre uygun olarak kullanan ilk kişi olmuştur. 20. yüzyıldan itibaren ise epistemology artık bildiğimiz anlamına kavuşmuştur.

Bilgi felsefesinin kurucusu kimdir? İşte en önemli isimler:

• Immanuel Kant

Felsefenin kendisinde ve pek çok alt dalında olduğu gibi bilgi felsefesinin de kesin bir başlangıç tarihinden ya da kurucusundan bahsetmek zor olacaktır. Epistemolojik bir kaygıdan, bilgi üzerine düşüncelerden ve bu konuda bir sorgulamadan bahsediyorsak karşımıza çıkan ilk örnekler arasında Platon’un Devlet eseri ve Aristoteles’in bazı eserleri vardır.

Helenistik dönemde ortaya çıkan şüphecilik akımının okullarında bilgi felsefesinin temelleri atılmıştır. Pyrrho ve Sextus Empiricus gibi filozoflar ile birlikte başlayan şüphecilik akımında Carneades ve Arcesilaus ile devam eden süreç boyunca bilgiye şüphe ile yaklaşılarak hakkında sorular sorulmuş ve çalışmalar yapılmıştır. Benzer bir akım ile gelen şüpheciliği eski Hindistan’ın erken budizm döneminde de görüyoruz.

Orta Çağ’a geldiğimizde ise bu şüphecilik iyiden iyiye epistemolojik bir yapıya bürünmüştür. Bu dönemde Thomas Aquinas, John Duns Scotus ve William of Ockham gibi filozoflar tam anlamıyla epistemolojik sorular üzerine yoğunlaşmışlardır. 12. yüzyılda Ebu Hamid Al-Ghazali gibi İslam filozoflarının da pek çok eserinde epistemolojik kaygılar yansıttıkları görülmüştür.

Bilgi felsefesinin öne çıkması ise iki felsefi akımın çatışması ile birlikte meydana gelmiştir. Francis Bacon, John Locke, David Hume ve George Berkeley gibi ampiristler ile Rene Descartes ve Baruch Spinoza gibi rasyonalistlerin sonu gelmez anlaşmazlıkları sırasında bilginin deneyimden mi geldiği yoksa akıl yetimizden ötürü mü geldiği üzerine sorulan sorular ve yapılan incelemeler bilgi felsefesinin öne çıkmasını sağlamıştır. 18. yüzyılın sonlarına doğru bu tartışmada önce çıkan ve pek çok uzmana göre çözücü olan isim Immanuel Kant olmuştur.

Bilgi felsefesindeki temel kavramlardan ve konulardan bazıları:

• Bilgi
• İnanç
• Gerçek
• İçselcilik ve dışsalcılık

Bilgi:

Bilgi, adı üstünde bilgi felsefesinin en temel kavramıdır ve tüm tartışmalar bu kavramla ilgilidir. Önermelerin doğruluğunu bilmek, nasıl yapıldığını bilmek ve tanıyarak bilmek olarak üç temel bilgi ayrımı yapılmıştır. Bilgi felsefesinde bilgi üzerine yapılan en önemli ayrımlardan biri ise bilginin a priori bilgi ve a posteriori bilgi olarak ayrıldığı düşüncesidir.

• A priori bilgi, deneyimden bağımsız olarak herhangi bir şey aracılığıyla bilinen bilgidir.
• A posteriori bilgi, deneyim yoluyla ulaşılan bilgidir.

İnanç:

Bilgi felsefesinde üzerinde en çok durulan kavramlardan bir tanesi de inançtır. İnanç, kişinin doğru olduğunu düşündüğü herhangi bir şey ile ilgili olan tutumudur. Çağdaş filozoflara göre inancın temelinde belirli şeyler doğruymuş gibi davranma eğilimi ve belirli işlevleri yerine getiren zihinsel durumlar vardır. İnanç, bilgi felsefesi dışındaki pek çok alt dalın da üstünde durduğu bir kavramdır.

Gerçek:

Bilgi felsefesinin üzerinde durduğu en temel kavramlardan bir tanesi de gerçektir. Pek çok görüşe göre gerçek; dilden, düşünceden ve zihinden bağımsız bir noktadadır. Bir gerçek olması, tüm tartışmaların olmazsa olmazıdır. İnanç ile gerçek ve bilgi ile gerçek arasındaki ilişki, bilgi felsefenin en yoğun tartışmalar yaşanan konularıdır. Hatta bu tartışmalarda felsefe ile mantık disiplinleri bile ayrışmalar ve kesişmeler yaşarlar.

İçselcilik ve dışsalcılık:

İçselcilik ve dışsalcılık, tüm bu kavramların gerekçelendirme sürecinin en önemli parçası olarak kabul edilir. Dışsalcılar, edinilen bilginin psikolojik durumun dışında da gerekçelendirilebileceğini savunurlar. İçselciler ise bilgi edinenlerin psikolojik durumları ile bilgi veren koşulların iç içe ve hatta ayrılmaz olduğunu savunurlar.

Bilgi felsefenin dört temel tartışma alanı:

• Bir inancın bilgiyi ortaya çıkarabilmesi için gerekli gerekçelendirme ve gerçeklik koşulları
• Algı, gerekçe, bellek ve tanıklık gibi bilgi ve inanç kaynakları
• Gerekçelendirilen inançların her birinin aynı kaynaktan türemesinin mi yoksa tek bir kaynaktan türemesinin mi gerektiği
• Felsefi şüphecilik ve benzeri sorgulamaların tehdit oluşturup oluşturmadığı

Bilgi felsefesinin temel soruları:

• Bilgi nedir?
• Bilginin kaynağı nedir?
• Bilginin değeri nedir?
• Doğru bilgi var mıdır?
• Bilginin sınırı nedir?
• Bilginin yöntemi nedir?
• İnsan neyi bilebilir?

Bilgi felsefesinin düşünce okullarından bazıları:

• Bilginin deneyimle elde edileceğini savunan ampirizm.
• Bilginin akıl yoluyla elde edileceğini savunan rasyonalizm.
• İnsan bilgisinin olasılığını sorgulayan şüphecilik.
• İnançların kesinlik taşımadığını savunan pironizm.
• Gerçeklik algısının bir dış güç tarafından kontrol edilebileceğini varsayan kartezyen.
• Eylemin bilgi üzerinde önemli bir rolü olduğunu savunan pragmatizm.
• Bilginin evrimsel rolünü dikkate alan doğallaştırılmış epistemoloji.
• Gerçekliğin kişiler arasında değişeceğini savunan epistemik görelilik.
• Nesnel bir gerçeğin tarafsız bir keşfi olamayacağını savunan epistemik yapılandırmacılık.
• Bildiğimiz her şeyin fenomenlere indirgenebileceğini savunan epistemik idealizm.
• İnançların öznel olasılık olabileceğini savunan bayesci epistemoloji.

Bilgi üzerine sorular soran ve çalışmalar yapan felsefenin alt dalı epistemoloji yani bilgi felsefesi nedir sorusu üzerinden bu alan hakkında bilmeniz gereken önemli detaylardan bahsettik. Bilgi felsefesi ve soruları hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.